Στὰ Θεοφάνεια ἢ γνωστὰ καὶ ὡς Ἐπιφάνεια ἑορτάζεται ἡ ἀνάμνηση τῆς Βάπτισης τοῦ Κυρίου στὸν Ἰορδάνη ποταμό. Κατὰ τοὺς πρώτους χριστιανικοὺς χρόνους, αὐτὴ ἡ μεγάλη ἑορτὴ τῶν Θεοφανείων ἦταν ἑνωμένη μὲ τὴν ἑορτὴ τῆς Γέννησης τοῦ Χριστοῦ καὶ διαχωρίστηκε ἐπὶ πάπα Ρώμης Ἰουλίου (336 – 352 μ. Χ.), καὶ ἔκτοτε τὰ μὲν Χριστούγεννα ἑορτάζονται στὶς 25 Δεκεμβρίου, ἐνῷ ἡ Βάπτιση στὶς 6 Ἰανουαρίου. Ὑπῆρχε, ἐπίσης, ἡ συνήθεια στοὺς πρώτους χριστιανικοὺς αἰῶνες, οἱ κατηχούμενοι νὰ βαπτίζονται τὴν παραμονὴ τῶν Θεοφανείων.
Τὸ κύριο στοιχεῖο τῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανείων μὲ τὸ ὁποῖο συνδέονται τὰ περισσότερα ἔθιμα εἶναι ὁ ἁγιασμὸς τῶν ὑδάτων. Ὁ ἁγιασμὸς γίνεται γιὰ πρώτη φορὰ τὴν παραμονὴ τῆς ἑορτῆς στὴν ἐκκλησία καὶ λέγεται πρωτάγιαση, φώτιση, πρῶτος ἁγιασμός, μικρὸς ἁγιασμός. Καὶ ἡ παραμονὴ λέγεται ἐπίσης Πρωτάγιαση, μέρα τοῦ Σταυροῦ ἢ μέρα τοῦ Ἁγιασμοῦ, ἐνῷ ἡ καθεαυτὴ ἡμέρα τῆς ἑορτῆς λέγεται Ὁλόφωτα ἢ Ἁγιάση.
Ὁ ἱερέας γυρίζει τὴν παραμονὴ στὰ σπίτια ραντίζοντάς τα μὲ ἁγιασμό, διώχνοντας ἔτσι μακριὰ κάθε κακό. Παλαιότερα, συνέδεαν τὸν «φωτισμὸ» (ραντισμὸ) τῶν σπιτιῶν μὲ τὴν ἐξαφάνιση τῶν καλικαντζάρων, τοὺς ὁποίους φαντάζονταν νὰ φεύγουν περίτρομοι στὴν παρουσία τοῦ παπᾶ.
Στὰ παλιὰ χρόνια, ἕνα πολὺ διαδεδομένο ἔθιμο τῆς ἡμέρας τῶν Φώτων ἦταν ἡ πλειοδοσία μεταξὺ τῶν πιστῶν γιὰ νὰ σηκώσουν τὴν εἰκόνα τῆς Βάπτισης καὶ τὸν Σταυρό, καθὼς καὶ τὰ ἄλλα εἰκονίσματα, προτοῦ ξεκινήσουν γιὰ τὸ μέρος ὅπου θὰ τελεστεῖ ὁ Μεγάλος Ἁγιασμός. Στὰ παραθαλάσσια μέρη, οἱ νέοι συναγωνίζονται ἀκόμη καὶ σήμερα ποιὸς θὰ ἀνασύρει πρῶτος τὸν σταυρὸ ἀπὸ τὴ θάλασσα, μόλις τὸν ρίξει ὁ ἱερέας. Καθὼς ἔτσι θὰ ἔχει τὸ προνόμιο νὰ τὸν περιφέρει πάνω στὸ στολισμένο δίσκο καὶ νὰ δέχεται συνάμα τὶς τιμὲς καὶ τὶς εὐχὲς ὅλων τῶν παρευρισκομένων.
Ἕνα ἀκόμη ἐνδιαφέρον ἔθιμο σχετικὰ μὲ τὴν κατάδυση τοῦ Σταυροῦ εἶναι τὸ πλύσιμο τῶν εἰκόνων ἢ καὶ τῶν γεωργικῶν ἐργαλείων, ὅπως συνηθίζεται σὲ ὁρισμένα μέρη. Στὴ Λῆμνο π.χ. ὅταν ρίξει ὁ παππὰς τὸν σταυρὸ στὴ θάλασσα, οἱ γυναῖκες παίρνουν ἀπὸ σαράντα κύματα νερὸ καὶ μὲ αὐτὸ πλένουν τὰ εἰκονίσματα τοῦ σπιτιοῦ τους δίχως νὰ μιλοῦν. Τὸ νερὸ αὐτό, ἐπειδὴ θεωρεῖται ἁγιασμένο, τὸ ρίχνουν μετὰ στὴν ἐκκλησία σὲ μέρος ποὺ νὰ μὴν πατιέται.
Ὅπως στὰ Χριστούγεννα καὶ τὴν Πρωτοχρονιά, ἔτσι καὶ στὰ Φῶτα συνηθίζεται νὰ ἑτοιμάζουν εἰδικὰ ψωμιά, ὅπως στὴν Κεφαλονιὰ ἡ λεγόμενη φώτιστα, στολισμένη μὲ σταυρὸ καὶ μὲ σχέδια γενικὰ ποὺ θυμίζουν ἁγιασμὸ (κουβαδάκι κ.λπ.). Εἰδικὰ ψωμιά, ἐπίσης, παρασκευάζονται καὶ γιὰ τὰ ζῶα τοῦ σπιτιοῦ. Στὴ Νάξο π.χ. κάνουν τὸ λεγόμενο «βουδόψωμο», καθότι σὲ πολλὰ μέρη ὑπάρχει ἡ δοξασία ὅτι τὸ βράδυ τῆς παραμονῆς τῶν Φώτων τὰ ζῶα μιλοῦν, γι’ αὐτὸ οἱ γεωργοὶ φροντίζουν νὰ τὰ περιποιηθοῦν ὅσο μποροῦν καλύτερα, γιὰ νὰ εἶναι εὐχα- ριστημένα καὶ νὰ μὴν παραπονεθοῦν στὸν Θεὸ γιὰ κακοπέραση!
Πηγή: Ἑνωμένη Ρωμηοσύνη
